Giriş

Sivas Kongresi sonrasındaki önemli bir gelişme de İstanbul Hükûmetinin Bahriye Nâzırının (Denizcilik Bakanının), Temsil Heyeti ile Amasya’da görüşmüş olması, onunla bazı kararlarda uzlaşmasıdır. Bugünkü makalemin konusu da bu konuya ilişkindir. Bu makale Ankara Ulus gazete ve haber sitesindeki son beş makalemin devamı olarak da addedilebilir.

Amasya’dan Sivas’a…

Millî Mücâdele’nin programını içeren Amasya Genelgesi’ndeki (22.06.1919) hususlardan biri de Sivas’ta millî bir kongrenin toplanması olup bu karar gereği toplanan Sivas Kongresi’nde (04-11.09.1919), kongre kararlarını takip edecek ulusal bir icrâ organı olan ve başkanlığını da Mustafa Kemâl (Paşa)’in yaptığı (23.07-07.08.1919 tarihlerinde gerçekleşen Erzurum Kongresi’nde seçilmiş olandan farklı ve) yeni bir Temsil Heyeti seçilmiş, ülkenin toprak bütünlüğünün sağlanması için millî egemenliğin şart olduğu belirtilerek millî direnişin bir elden ve güçlü bir şekilde sürdürülebilmesi için ülke genelindeki Müdafaa-i Hukuk dernekleri ve direniş yapıları Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (AvRMHC) altında toplanmış, Erzurum Kongresi’nde alınan kararlar genelleştirilmiş, manda ve himâye reddedilmiş, işgâlci güçlere karşı da silahlı mücâdele kararı da alınmıştı.

İstifa ve Yeni Hükûmet…

Bu süreçte Temsil Heyeti ile Anadolu’da ivme kazanan millî hareketi boğmaya çalışan Sadrazam Damat Ferit Paşa arasında Sivas Kongresi sonrasında artan gerginlik ve Anadolu’nun İstanbul ile haberleşmeyi kesmesi (12.09.1919) sonucu Damat Ferit Paşa Hükûmeti istifa etmiş (01.10.1919), yerine de millî hareket kısmen destek veren Ali Rıza Paşa Hükûmeti kurulmuştu (02.10.1919).

Karşılıklı Tanınma…

Temsil Heyeti tarafından yeni Hükûmete bildirilen (03.11.1919) taleplere cevaben Hükûmetten beklenen bildiri 7 Ekim’de İstanbul gazetelerinde yayımlanır, telgrafla da illere bildirilir. Bu bildirinin ardından Temsil Heyeti, millete bir bildiri yayımlayarak Hükûmetle tam bir anlaşma sağlandığını, Hükûmete yardımcı olacağını ve millî amaçlar yönünde çalışmaya devam edileceğini bildirir.

Akılcı Hamle…

Bu akılcı hamle, yeni kabineyi temsilen Bahriye Bakanı Salih Hulusi (Kezrak) Paşa’nın, Temsil Heyeti liderliği ile görüşmek üzere 15 Ekim günü İstanbul’dan Altay vapuruyla Samsun’a ve oradan da Amasya’ya doğru yola çıkmasını mümkün kılmıştır.

Görüş Birliği Oluşturmak İçin…

Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemâl (Paşa) ve arkadaşları da eşzamanlı olarak Sivas’tan Amasya’ya hareket etmeden önce kendi aralarında görüş birliği oluşturmak için önemli konularda özellikle kolordu komutanlarıyla istişarelerde bulunmuşlardır.

Mazhar Müfit Bey’in Aktardığına Göre…

Temsil Heyeti üyesi Mazhar Müfit (Kansu) Bey’in aktardığına göre; Amasya’da Bahriye Nazırı Salih Hulusi Paşa ile görüşülecek konular belirlenirken yeni Meclis’in nerede toplanacağı Temsil Heyeti arasında tartışmaya neden olmuştur. Mustafa Kemâl (Paşa), yeni Meclis’in kesinlikle Anadolu’da bir yerde toplanmasını, İstanbul’da faaliyetinin zararlı ve mantıksız olacağını söylemiş ve bu görüş kabul edilmiştir.

Heyetlerin Amasya’ya Gelişi…

AvRMHC Temsil Heyeti olarak Mustafa Kemâl (Paşa) ve arkadaşları 16 Ekim’de Sivas’tan hareketle Tokat üzerinden 18 Ekim’de Amasya’da Tümen Komutanı Cemil Cahit (Toydemir) ve Amasyalılarla buluştular.

Bahriye Nazırı Salih Hulusi Paşa 19 Ekim Pazar günü Amasya’da gösterilerle karşılanmış ve ertesi sabah taraflar arası görüşmelere başlanmıştır.

Taraflar ve Hâzîrûn…

Millî Mücâdele tarihimizde “Amasya Mülâkatı” diye ün kazanan bu görüşmeler, 20-22 Ekim 1919 tarihlerinde, Amasya’da İstanbul Hükûmetini temsilen Bahriye Nazırı Salih Hulusî Paşa ile Temsil Heyeti adına (eski 9. Ordu Müfettişi) Mustafa Kemâl Paşa, (eski Bahriye Nâzırı) Hüseyin Rauf (Orbay) Bey ve (eski Beyrut Valisi) Bekir Sami (Kunduh) Bey arasında yapılmıştır.

En Önemli ve Can Alıcı Konu…

Amasya’da iki tarafın müzâkere ettiği en önemli ve can alıcı konu, 21 Aralık 1918 tarihinde Sultan Vahidettin tarafından feshedilmiş olan Mebûsan Meclisi (parlamento) seçimlerin(in) bir an önce yapılması, yeni Meclis’in toplanması ve Meclis’in İstanbul dışında (Bursa’da) toplanması esasının Salih Hulusi Paşa’ya kabul ettirilmesidir. Salih Hulusi Paşa İstanbul’a döndüğünde kabine arkadaşlarını ikna için çalışacak, ikna edemezse istifa edecektir. Salih Hulusi Paşa, İstanbul’a dönüşünde Meclis’in İstanbul dışında bir yerde toplanması konusunda başarı sağlayamamış; istifa sözünü de yerine getirmemiştir.

İmzalanan Protokoller…

20-22 Ekim’de gerçekleşen görüşmelerde taraflar arasında ikişer nüsha hazırlanan beş ayrı protokolden üçü (Temsil Heyeti’nde kalacak olanlar Salih Hulusî Paşa’da, Salih Hulusi Paşa’da kalacak olanlar da Mustafa Kemâl Paşa ve beraberindekiler tarafından) imza edilmiş, “gizli” addedilen iki protokol ise imzalanmamıştır. Bu protokollerden;

- 1. protokol, Salih Hulusi Paşa’nın İstanbul Hükûmeti adına teklif ettiği ve AvRMHC Temsil Heyeti tarafından kabulünde sakınca bulunmayan bazı maddelerdir.

- 2. protokol, uzun süren tartışmalı bir görüşmenin tutanak şeklinde özetidir. Bu görüşmede, her iki tarafın, hilâfet ve saltanat konusundaki karşılıklı güvenceleri ile ilgili açıklamalarını içine alan bir girişten sonra, Sivas Kongresi’nin 11 Eylül 1919 tarihli bildirisindeki maddelere geçilmiştir. Bu bildiride açıklanan AvRMHC’nin durumu, bundan sonraki çalışma biçimi ve alanı üzerinde görüşmeler yapılırken yeni Meclis’in İstanbul’da toplanmasının güvenlik açısından uygun olup - olmadığı konuşulmuştur.

-3. protokolde toplanması öngörülen meclis için seçilecek mebuslar arasında İttihat ve Terakki üyesi ve ordudaki görevi esnasında kötülüğü görülmüş kimseler olursa bunların mebus seçilmelerini önlemek için Temsil Heyeti tarafından uyarma yollu bazı tavsiyelerde bulunulmasının isâbetli olacağı görüşülmüş, Temsil Heyeti’nin de bu konuda nasıl aracılık yapacağı belirlenmiştir.

-4. ve 5. protokol ise “gizli” olduğundan Salih Hulusi Paşa’nın talebi gereği taraflarca imzalanmamıştır. (Temsil Heyetinin, Türk-Ermeni ihtilafındaki kararlı duruşlarını da gösteren) “Gizli” mahiyetteki 4. protokolün maddeleri şu şekildedir:

“1. [I. Dünya Savaşı dönemine ilişkin mesnetsiz Ermeni katliamı ve benzeri isnatlar sonucu] Bazı komutanların ordudan ihracı ve bir kısım subayların askerî mahkemeye verilmesi ile ilgili olarak çıkan padişah iradeleri (kararları) ile diğer emirlerin düzeltilmesi.”

2. [Mesnetsiz Ermeni katliamı ve benzeri isnatlar sonucu İngilizlerce] Malta’ya sürülmüş subayların ve sivil şahısların ilgili bulundukları kendi mahkemelerimizde kovuşturma yapılmak üzere, İstanbul’a getirtilmeleri çarelerinin araştırılması.”

3. [I. Dünya Savaşı döneminde] Zulüm yapmış Ermenilerin de (toplanacak Mebûsan Meclisi tarafından) mahkemeye verilmesi.

4. [Yunanların işgâlindeki] İzmir’in boşaltılması için İstanbul Hükümetince yeniden protesto yapılması ve gerekirse halka protesto mitingleri yaptırılması.

5. Jandarma Genel Komutanı, Merkez Komutanı, Polis Müdürü ve Dahiliye Nâzırlarının değiştirilmesi.

6. Aydın Kuva-yı Milliyesinin güçlendirilmesi.

7. Yabancı parasıyla fonlanan dernek ve gazetelerin faaliyetlerinin durdurulması.

8. İngiliz Muhipler (Sevenler) Cemiyetinin kapı kapı dolaşıp halka kağıt mühürlettirmelerine engel olmak.

9. Millî harekete katılmış görevlilerin görev yerlerinde kalmaları, millî amaçlara aykırılıklarından dolayı millî hareket tarafından görevden uzaklaştırılanların tekrar göreve atanmalarından önce durumlarının özel olarak görüşülmesi.

10. Batı Trakya göçmenlerinin taşınma işinin sağlanması.”

-Yine “gizli” mâhiyetteki 5. protokol ise 18 Ocak 1919 tarihinden beri I. Dünya Savaşı’nın mağlubu olan devletler ile imzalanacak barış antlaşmalarının şartlarının görüşüldüğü Paris Barış Konferansı’na Osmanlı Devleti’nin temsilen gidecek (eski dışişleri bakanı ve sadrazamlardan Ahmet Tevfik Paşa başkanlığındaki) kişilerin isimlerini içermekteydi.

Önemi ve Sonrası …

Amasya Görüşmelerinin önemi ve sonrasındaki gelişmeler ise bir sonraki makalemizin konusu olacaktır.

Keza uygun vesilelerle Şanlı Millî Mücâdele’yi safha safha anlatmayı da sürdüreceğiz.

© 2025. Bu makalenin / yazının içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.

KAYNAKLAR

Celal Erikan, Kurtuluş Savaşı Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 2014; Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Bateş Yayınları, İstanbul 1980; Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), TTK Bsmv., Ankara 1970; Hikmet Özdemir, “Amasya Mülakatı”, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/ bilgi/amasya-mulakati/, Erişim Tarihi: 30.10.2025; Hikmet Özdemir, Amasya Belgelerini Yeniden Okumak, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2010; Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, Cilt II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Baskı, Ankara 1986; Mustafa Kemâl Atatürk Nutuk, Biz Bize Basın Yayın Eğitim Hiz. San. Tic.Ltd.Şti., Ankara 2007; Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, C. II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994.