Amasya’dan Erzincan’a...

12 Haziran'da Havza (Samsun)'dan Amasya'ya geçen Mustafa Kemâl Paşa öncülüğünde imzalanan ve Millî Mücadelenin yol haritası ve manifestosu niteliğindeki Amasya Genelgesinin (22.06.1919) ardından, Paşa, davet edildiği Erzurum Kongresine katılmak üzere 26 Haziran'da Amasya'dan ayrılır.

Mustafa Kemâl Paşa, Sivas ve Tokat güzergâhından yolu üzerindeki köy ve kasabalara uğrayarak 1 Temmuz 1919 günü Erzincan'a gelmiş, geceyi Erzincan da geçirdikten sonra ertesi gün Erzurum'a hareket etmiştir.

KALPAK…

Kafkasya halkları, Türk kökenli ve İranî halklar tarafından giyilen bir başlık olan kalpak, kökenine dair çok sayıda varsayımda bulunulmuş bir esvaptır.

Türkçede ‘papak’ olarak da bilinen bu başlığın ‘kalpak’ şeklindeki isimlendirilmesinin etimolojik olarak bu dile ait olduğu söylenebilir; Türk leksikolog (sözlük bilimci) ve dilbilimci Hasan Eren’e göre kalpak, “deri, kürk ya da kumaştan yapılma bir başlık” olarak tanımlanır. Bu sözcük, Tatar ve Kazak Türkleri tarafından ‘örtmek’ anlamında kullanılmaktadır.

Bu başlığın ulus inşâsında kullanılan kültürel ve Türklere özgü bir sembol olduğu iddiası ise Emine Bilgehan Türk’ün “Millî bir İmge Olarak Türk Romanında Kalpak” isimli çalışmasında kendisine yer bulmuştur. Bu sembol Millî Mücâdele sırasında önce çıkmış; Attila İlhan, Cengiz Aytmatov ve Sevinç Çokum gibi yazarların eserlerinde de kalpağın ‘bütünleştirici’ bir imge olarak tezahürü öne çıkarılmıştır.

BÜTÜNLEŞTİCİ BİR SİMGE OLARAK KALPAK…

Attila İlhan da “Kalpaklı Süvari” isimli (konusu savaş, yiğitlik ve kahramanlık olan Türk halk edebiyatı şiirleri olan) koçaklamada kalpağı ustaca bütünleştirici bir simge olarak kullanır.

Attila İlhan'ın, Millî Mücadele’nin başlangıç döneminde Mustafa Kemâl Paşa’nın Erzurum Kongresi’ne katılmak üzere 26 Haziran’da Amasya’dan hareket edip Sivas ve Tokat Erzurum berisindeki Erzincan'a vardığındaki dönemdeki Erzincan’ın merkez ilçesine bağlı Tılhas (ve yeni ismi de Kilimli olan) köyünde, “kalpaklı süvari” imgesi üzerinden Mustafa Kemal Paşa'nın algılanışına dair yazmış olduğu "Kalpaklı Süvari başlıklı koçaklaması vardır.

Attila İlhan’ın fikriyatında Mustafa Kemâl’nın yeri çok farklıdır. İlhan’a göre, Atatürk’ün fiillerinin ve fikirlerinin doğru anlaşılması ve uygulanması Türkiye’nin kurtuluşudur. Birçok şiirinde farklı yollardan bunu anlatır. “Kalpaklı Süvari” koçaklamasında da Mustafa Kemâl, Anadolu coğrafyasında yaratılmış bir efsâne halindedir. Bahae konu koçaklamada Kalpaklı Süvari’nin halka yaptığı yardımlar bir nevi kerâmet sahibi veli havasında romantize edilmiştir.

KALPAKLI SÜVARİ

Gecenin arkasında bir yerde,

Ufaldıkça gaz lambaları,

Nehrin omuzlarına yaslanıp

Yaşlı ve dindar

Yalnızlıktan soğumuş dağlar,

Kalpaklı bir süvari

dolaşırmış gizlilerde.

Köylüler böyle diyorlar,

Yatsıları.

Nal sesleri duyulur mu

Yağmur olursa

Ne mümkün?

En usul havalarda duyulacak

Erzurum'a doğru

şah damarın oynar gibi,

Gören eden yok, her nasılsa

Kalpaklı olduğunu biliyorlar.

Bir elinde kılıç, bir elinde sancak,

Kemah köylüğünde,

Fakir fukaraya azık dağıtasıymış,

Üçer arşın kefenlik, içlik ve mintan,

Birer kese sarı lira cep harçlığı,

Olur mu olmaz mı

Orası bilinmiyor.

Tılhas’ta bir kağnıya

Dokunmasıyla bir ne halsa,

Araba traktöre tebdil olmuş

Allah tarafından.

Tercan toprağındaki kerâmetini

Anlata anlata bitiremiyorlar.

Köylüler böyle diyorlar..

Gecenin arkasında bir yerde,

Ufaldıkça gaz lambaları,

Nehrin omuzlarına yaslanıp

Yaşlı ve dindar,

Yalnızlıktan soğumuş dağlar,

Kalpaklı bir süvari dolaşırmış gizlilerde,

Köylüler böyle diyorlar yatsıları.

Kemâl Paşa'dır diyorlar...

© 2025. Bu makalenin/yazının içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiç”,

bir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.

KAYNAKLAR

Durmuş, Gökay;“Attilâ İlhan’ın Memleket Havası Başlıklı Şiir Serisinin Sosyokültürel ve Tarihî Arka Planı”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2024, Sayı : 39, chrome-extension:// efaidnbmnnnib pcajpcglclefindmkaj/http://www.turukdergisi.com/Makaleler/819508279_15.Prof.Dr.G.Durmuş%2055-73.pdf, Erişim Tarihi: 01.08.2025.

Kanbak, Semiramas, Atatürk Şiirleri, Cilt 2, https://www.academia.edu/69055546/ ATATÜRK_ŞİİRLERİ_B0LT_II, Erişim Tarihi: 01.08. 2025.

Topçu, Kerem B., “Osmanlı-Erken Dönem Türkiye Tarihinde ve Edebiyatında Kalpak İmgesine Yönelik Bir Söylem Çözümlemesi”, Kafkasya Çalışmaları - Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2023, Cilt 8, No 14.

Yılmaz, Cemal; “Attila İlhan Şiirinde Toplumcu Romantizm: Hürriyet, Kahraman, Memleket”, chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.ulakbilge.com/makale/pdf/1555245101.pdf, Erişim Tarihi: 01.08. 2025.