GİRİŞ…

Dört bölümden ibaret olan ve bugün de dördüncü bölümü yayımlanmakta olan makalemin konusu 28 Mayıs 1918 tarihinde ilan edilen Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (AHC)’nin, 27-28 Nisan 1918 gecesi Kızılordu birlikleri tarafından Bakü’nün işgâl edilmesi sonucu yıkılmasına ve ülkede yetmiş bir yıl sürecek olan sosyalist yönetime ve sonrasına dairdir.

Makale serisinin daha önce yayımlanmış olan ilk üç bölümünde Ağustos 1919 ayından sonra İngilizlerin Güney Kafkasya’dan çekilmesi, bu durumun, Azerbaycan egemenliğinde olan Dağlık Karabağ’daki Ermenileri ayaklanma konusunda cesaretlendirmesi ve bölgede yükselen tansiyon, Rusya’da devam eden iç savaşta 1919 güzünden itibaren Bolşeviklerin, Beyaz Ordu güçlerini gittikçe artan bir şekilde geriletmesinin Kafkasya’yı da kontrol almak isteyen Bolşevik güçler için şartları elverişli hâle getirmesi, Bolşevikler için zengin petrol rezervleri nedeniyle Azerbaycan’ın ilk sırada olması, Karabağ’da yükselen siyasî tansiyon sonucu Azerbaycan ordusunun dikkatlerini Karabağ’a yöneltmesi nedeniyle Azerbaycan’ın kuzey sınırının adeta savunmasız kalması, içte ve dıştaki Bolşevik unsurlar arasında iş birliği sağlanması sonucu kuzeydeki Kızılordu birliklerinin Bakü’yü işgâl etmeleri için önlerinde engel kalmaması, Lenin ve Stalin tarafından Kuzey Kafkasya’daki 11. Kızılordu’ya, Azerbaycan’daki işbaşındaki Müsâvât Hükûmeti’ni yıkmak için emir verilmesi, Azerbaycan komünistlerinin Bolşevikler ile işbirliği hâlinde olması ve Kızılordu’nun Azerbaycan’a girmesi, Azerbaycan Parlamentosunda sonuç alınamayan oturum, ülkede kabul edilmek zorunda kalınan Sovyet iktidarı ve Azerbaycan Parlamentosunca Bolşeviklere sunulan şartlardan bahsedilmişti.

BAKÜ’DE KURULAN YENİ HÜKÛMET…

Azerbaycan Komünist Partisi Yönetim Kurulu, Azerbaycan Parlamentosu tarafından kabul edilen kararların açıklanmasının hemen ardından bir genelge ile hem mevcut iktidara hem de Azerbaycan halkına müracaatta bulunmuş, bu mürâcaatta; Azerbaycan Millî Hükûmeti’nin devrildiğini ve bundan sonra hâkimiyetin ‘çalışkan işçi-köylü insanların eline geçtiğini’ ilan etmiştir.

28 Nisan’da Bakü’nün işgâli üzerine ülkedeki Bolşevikler – Komünistler yeni bir yönetim biçimini oluşturmak adına toplanmış, toplantıda daha önce ismi üzerinde mutâbık kalınan Neriman Nerimanov [1] başkanlığında Azerbaycan Muvakkat (Geçici) İhtilâl Komitesi kurulmuştur.

AZERBAYCAN’DA TAMAMLANAN KIZIL İSTİLÂ…

27 Nisan 1918 gecesi Azerbaycan’da Müsâvât Hükûmetinin devrilmesinden sonra ülkede Neriman Nerimanov başkanlığında Moskova’ya bağımlı ve Moskova’nın uydusu bir yönetim kurulmuş, Kızılordu’nun Azerbaycan’ı işgal ve istilâsı yer yer direniş ile karşılaşmış ise de bu direnişker kanlı bir şekilde bastırılarak ülkenin işgâli 10 Mayıs’ta tamamlanmıştır.

ERMENİSTAN VE GÜRCİSTAN’IN İŞGÂL VE İSTİLÂSI…

Azerbaycan’ın ardından Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti (04.12.1920), ardından da (15.02-17.03.1921) Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Kızılordu tarafından işgâl edilmiş, bu ülkelerin ön isimlerinin sonrasına Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (SSC) eklenmiştir.

TRANSKAFKASYA SOVYET FEDERATİF SOSYALİST CUMHURİYETİ…

Moskova uydusu bahse konu üç ülke 1922 yılında Transkafkasya (Güney Kafkasya) Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (TSFSC) isimli bir üst yapı altında birleştirilmiş, Moskova uydusu bu cumhuriyet de 30 Aralık 1922 tarihinde Rusya SFSC, Ukrayna SFSC ve Belarus SSC ile birlikte Moskova’nın uydusu olma özelliğini muhafaza ederek SSCB’nin kurucu üyesi olmuştur.

TSFSC’DEN SSCB’YE…

Aralık 1936 ayında TSFSR feshedilmiş ve bu yapı tekrar Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan SSC’leri arasında bölünmüştür. Bahse konu cumhuriyetler de dâhil olmak üzere SSCB’nin kurucu cumhuriyetleri SSCB’nin 26 Aralık 1991 tarihinde dağılması süreci ve sonrasında peş peşe bağımsızlıklarını ilan etmişledir.

AZERBAYCAN’IN İKİNCİ KEZ BAĞIMSIZLIĞI…

Azerbaycan’ın ilk bağımsızlığı 28 Mayıs 1918 tarihinde ilan edilen bağımsızlığı 27 Nisan 1920 tarihinde Kızılordu tarafından sonlandırılmış, sonrasında ülke 71 yıl sürecek bir kızıl tahakküm altına girmiştir.

SSCB’nin dağılması sürecindeki Azerbaycan halkındaki Moskova’ya ve sosyalist yönetime karşı iç rahatsızlıklar sıcak çatışmalara dönüşmüş ve bu çatışmalar bağımsızlığa giden süreci de hızlandırmıştır. Ülkedeki Sovyet ve sosyalist yönetim karşıtlığı Bakü'de 20 Ocak 1990 tarihinde Kızılordu tarafından yapılan Kara Ocak Katliamı ile doruğa çıkmıştır.

1990 yılında ülkenin “Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti” şeklindeki ismindeki "Sovyet Sosyalist" kelimesini kaldırılmış, Azerbaycan Cumhuriyeti Bağımsızlık Bildirisi'ni kabul etmiş ve devlet bayrağı olarak 26 Mayıs 1918 tarihinde kurulan AHC bayrağını kullanmaya başlamış, 18 Ekim 1991 tarihinde Azerbaycan Yüksek Konseyi, ülkede yapılan referandum yoluyla Bağımsızlık Bildirisi'ni onaylatmıştır.

SONUÇ…

Halkının kâhir ekseriyeti Batı Oğuz Türklerinden olan Kardeş Azerbaycan Cumhuriyetinin ülkesi ve milleti ile sonsuza dek barış ve esenlik içinde var olması dileğiyle…

© 2025. Bu makalenin / yazının içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.

SONNOT

[1] Neriman Nerimanov (1870-1925), Azerbaycanlı Bolşevik/komünist devrimci, yazar, yayıncı, politikacı ve devlet adamıydı. Kızılordu'nun Azerbaycan'ı işgâl ve istilâsından sonra, Mayıs 1920'de kurulan Sovyet Azerbaycanı (Azerbaycan SSC) hükûmetinin başına geçmiş ve bu görevini yaklaşık bir yıl sürdürmüştür.

KAYNAKÇA

Elçin Neciyev, “Azerbaycan’ın Sovyetleştirilmesi Sürecinde Karabağ Problemi”, Ermeni Araştırmaları, Sayı: 39, 2011.

Paksoy, İrfan; “Karanfilin Ağladığı Gece”, 19.01.2020, http://www.dibace.net/irfan-paksoy/ karanfilin-agladigi-gece/., Erişim Tarihi: 10.01.2024.

Paksoy, İrfan; Azerbaycan Aydınları, Alka Yayınevi, Trabzon 2021.

Paksoy, İrfan, Cihan Harbi’nde Osmanlı Devleti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2018.

Resulzade, Mehmet Emin, Azerbaycan Cumhuriyeti: Keyfiyeti, Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti, İstanbul 1990

Topçu, Ülkü; “SSCB’nin Azerbaycan’ı İşgali”, https://www.altayli. net/sscbnin-azerbaycani-isgali.html, Erişim Tarihi: 10.05.2025.