GİRİŞ…

İki bölümden oluşan “Kardeş Kömeği” (kardeş yardımı) başlıklı makale serisinin konusu 28 Mayıs 1918 tarihinde Mehmet Emin Resulzâde önderliğinde ilan edilen Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (AHC)’ne yapılan silahlı askerî yardım kapsamında Enver Paşa’nın kardeşi Nuri (Killigil) Paşa komutasındaki Kafkas İslam Ordusuna ait öncü birliklerin Gence’ye gelişi nedeniyle yazılan bir güfte ve yapılan bir besteye ilişkin olacak…

LALE VE GELİNCİK…

Devam eden I. Dünya Savaşı’nın son yılında Kafkas İslam Ordusunun, Azerbaycan Türklerini, Bakü Sovyetindeki [1] Bolşevik [2] Rus ve Taşnak [3] Ermenilerinin zulmünden kurtarmasına ilişkin edebî metinlerde dile getirilen şükran ifadelerinden biri de çoğu Türk insanının bildiği (güftesi Aslan Aslanov, bestesi de Talman Hacıyev’e ait olan) “Lâleler” türküsüdür.

Azerbaycan Türkçesinde “lâle” kelimesi ile Anadolu Türkçesinde “gelincik” kastedilmekte, Anadolu Türkçesindeki “lâle” kelimesinin Azerî Türkçesinde karşılığı ise “tulpan” olarak ifade edilmektedir.

GÜÇLÜ BİR SEMBOLİZM…

Azerbaycanlı kardeşlerine gardaş kömeği getiren Nuri Paşa komutasındaki Kafkas İslam Ordusu öncü kuvvetinin Gence’ye [4] yaklaştıklarında başlarındaki fes ve fesin ucundaki püsküllerin oluşturduğu manzara bestekâr Aslan Aslanov tarafından lale (gelincik) tarlasıyla sembolize edilmiştir. Sanatın zirvesindeki bu benzetme, duyguları kabartan anlamlar yüklüdür.

GENCE’DEKİ HÜKÛMET MERKEZİ…

28 Mayıs 1918 tarihinde bağımsızlığını ilan eden ve hükûmet merkezi de Gence'de bulunan AHC, Azerbaycan topraklarının tamamına hâkim değildi. Bunun sebebi ise Bakü ve civarının 2 Kasım 1917 tarihinden beri (Ermeni kökenli ve Lenin yanlısı Bolşevik Stephan Şaumyan liderliğindeki) Bakü Sovyeti Hükûmetinin kontrolünde olmasıydı.

Osmanlı Devleti’nin müttefiki olan Almanya ise Filistin Cephesi’nde hayatî önemi haiz çarpışmaların yapıldığını öne sürerek Osmanlı Devleti’nin Kafkasya’ya askerî yardım yapmasına karşı çıkıyordu.

Enver Paşa, Almanya’nın itirazı nedeniyle ortaya çıkan sıkıntının aşılabilmesi, Azerbaycan Türklerine ve Kuzey Kafkasyalılara -Dağıstanlılara- yardım edebilmek için Şark Ordular Grubuna bağlı bir askerî unsur olarak Kafkas İslam Ordusunun kurulmasını sağlar.

KAFKAS İSLAM ORDUSU…

Nisan 1918 ayında karargâhı ile birlikte Musul’a gelen (Enver Paşa’nın küçük kardeşi ve fahrî ferik/korgeneral) Nuri Paşa, 13 Nisan’da Musul’dan ayrılır ve 4 Mayıs’ta da Güney Azerbaycan’ın en büyük kenti Tebriz’e ulaşır. Nuri Paşa 25 Mayıs’ta da Gence’ye gelerek Kafkas İslam Ordusunu teşkil etmeye başlar.

BATUM ANTLAŞMALARI…

Kafkas Cephesinde 12 Şubat 1918 tarihinden beri devam etmekte olan harp hâline son vermek maksadıyla Batum Antlaşmaları kapsamında Osmanlı Devleti ile Gürcistan Cumhuriyeti, Demokratik Ermenistan Cumhuriyeti ve AHC arasında 4 Haziran’da Barış ve Dostluk Antlaşması imzalanması üzerine Ermenistan’a yönelik harekât da sonlandırıldığı gibi başkenti (Bakü) Bolşevik ve Taşnak unsurların işgâlinde olan AHC’ye silahlı yardım yapma imkânı da doğmuştu.

KUTLAMA…

Makale vesilesiyle okuyucuların, Cumartesi günü idrak etmeye başlayacağımız Kurban Bayramını kutlar, milletimiz ve İslam dünyası için güzelliklere vesile olmasını dilerim.

Not: Devam edecek…

© 2025. Bu makalenin / yazının içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.

SONNOTLAR

[1] Bakü Sovyeti, Rusya’da bağlı Azerbaycan coğrafyasındaki üç guberniya (vilâyet)’dan biri olan Bakü’de 02.11.2.1917-26.07.1918 döneminde Lenin’in yakın arkadaşlarından Ermeni kökenli ve Bolşevik Stephan Şaumyan’ın başkanlığında kurulmuş geçici hükûmet. Bu hükûmetin çoğunluğunu Bolşevikler ile bunlarla ittifak hâlindeki Taşnak Ermenileri oluşturuyordu. Bakü'de 31 Mart 1918 Katliamı ile iktidar tamamen Bolşeviklerin eline geçtikten sonra, 13 Nisan 1918’den Bakü Sovyeti Hükûmeti yıkılana dek (26.07.1918) olan dönemdeki idare Bakü Komünü olarak bilinir.

[2] Bolşevik: Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi (RSDİP)nin 1903 Kongresinde partinin üyelik tanımı üzerinde yaşanan ihtilaf sonucu meydana gelen ayrışma kapsamında parti, bünyesindeki iki farklı hizipten Julius Martov’un liderlik ettiği (ve “azınlıkta kalanlar” anlamında kullanılan) Menşevikler ile Lenin’in liderlik ettiği (ve “çoğunlukta kalanlar” anlamında kullanılan) Bolşevikler şeklinde ikiye gruba bölünmüştür. Kongrede Lenin yanlıları çoğunlukta olduğu için Rusça çoğunluk anlamına gelen Bolşevik olarak, azınlıktaki Martov yanlıları da Menşevik olarak adlandırılacaktır. Kongreden sonra iki taraf arasında birleşme girişimleri olsa da 1912 yılında kesin ayrım yaşanacak, Bolşevikler ise Ekim Devrimi ile iktidarı alacaklar ve sonra da SSCB’yi kuracaklardır.

[3] Taşnak Partisi ya da Ermeni Devrimci Federasyonu bir radikal milliyetçi Ermeni siyasî örgütüdür. Ermenistan’ın bağımsızlığını sağlamak amacıyla 1890 yılında kurulmuştur. Hâlen gerek Ermenistan Cumhuriyeti'nde gerek diasporadaki Ermeniler arasında aktif bir siyasî partidir. Ermenice adıyla Daşnaksutyun olan örgütün adı dilimize Taşnaksutyun olarak geçmiş olup kısaca Taşnak adıyla da bilinir. Ermenicede “Federasyon” anlamına gelir. Çünkü örgüt özellikle Rusya’daki Ermeni örgütleri başta olmak üzere birçok örgütün birleşmesinden oluştuğundan bu adın verilmesi uygun görülmüştür.

[4] Gence: Bakü’nün 363 km. batısında Küçük Kafkasya Dağları’nın kuzeydoğu eteğinde, Kür (Kura) ırmağının sağ kollarından Gence Çayı’nın her iki kıyısında Bakü-Tiflis demiryolu üzerinde yer almaktadır.