“Bir kere yükselen bayrak bir daha inmez Mehmet Emin Resulzâde

GİRİŞ...

Azerbaycan’da 28 Mayıs günü, 28 Mayıs 1918 tarihinde ilan edilen Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (AHC)’ne izâfeten Respublika Günü (Cumhuriyet Günü) olarak kutlanmaktadır. İki bölümden ibaret ve ilk bölümü de bugün okucularla paylaşılan bu yazı dizimizde bu konu ele alınacaktır.

KAFKASYA’DA OLUŞAN JEOPOLTİK BOŞLUK...

Birinci Cihan Harbi’nin ilk iki yılında Kafkas Cephesindeki Türk kuvvetleri üstün Rus kuvvetleri karşısında hayli gerilemiş, 1916 yılı sonu itibarıyla da Fırat nehrinin doğusuna (Mamahatun (Tercan)-Erzincan) kadar geri çekilmişti. 1917 yılında 13 Mart’ta Çarlık Monarşisini sona erdiren Menşevik Devrimi [1] ve bundan yedi ay sonra da 7 Kasım’da meydana gelen Ekim Devrimi [2] 1917 yılında Kafkas Cephesinde adeta çatışmasızlık hâline sebebiyet verdiği gibi, Ekim Devrimi’nin ardından Kafkas Rus Ordusunun çözülmesine, Kafkasya’ya çekilmesine ve dağılmasına neden olmuş, bu durum da gerek Kafkas Cephesinde Rus işgâli altında olan Osmanlı topraklarının kurtarılması için elverişli bir ortam oluşturduğu gibi, büyük bir çalkantı yaşayan Kafkasya coğrafyasında da bir jeopolitik boşluk meydana getirmiştir.

OZAKOM VE ZAKAVKOM…

Çarlık Monarşisi döneminde Kafkasya Özel Valiliği adlı idarî birim tarafından yönetilen Kafkasya’da, Menşevik Devrimi sonrasında Petrograd’da (St. Petersburg’da) işbaşına gelen geçici hükûmet tarafından Kafkasya’nın idaresi için bahse konu idarî birim yerine 22 Mart 1917 tarihinde Kafkasya’nın, özellikle de Güney Kafkasya’nın yönetimi için kısa ve Rusça adıyla OZAKOM (Özel Güney Kafkasya Komitesi) adında geçici bir idarî organ oluşturulmuştur. Ancak OZAKOM, Ekim Devrimi’ne kadar geçen süre zarfında pek bir varlık gösteremediği ve bölgenin sorunlarını da yeterince çözüm getiremediği için halk nezdinde de beklediği desteği bulamamıştı. Ekim Devrimi ile birlikte Bolşevikler Rusya’da merkezî yönetimi ele geçirmiş olmakla birlikte Menşevik unsurların ağırlıkta olduğu Tiflis’te Gürcü, Ermeni ve Azerbaycanlı delegeler tarafından 24-27 Kasım 1917 tarihlerinde yapılan toplantı sonucu Bolşevik hâkimiyetini tanımayan ve Rusya Kurucu Meclisi toplanana kadar da geçici bir hükûmetin kurulması kararı alınır, Rusya’da Kurucu Meclis oluşturuluncaya kadar, OZAKOM’un yerini alacak olan (bölgenin geçici hükûmeti olarak) Tiflis’te bir tür federasyon olan ZAKAVKOM (Güney Kafkasya Komiserliği/Hükûmeti) teşkil edilerek hükûmet üyeleri belirlenmiştir.

MART OLAYLARI...

Tiflis’te bu gelişmeler yaşanırken Bakü Guberniyasının (idarî yönetim biriminin / vilâyetinin) arazisinde 2 Kasım’da Ermeni asıllı Bolşevik Stepan Şaumyan liderliğinde üyelerinin çoğunluğu Bolşevik olan Bakü Sovyeti Hükûmeti (2.7.1917-26.7.1918) kurulmuştu. Şaumyan Mart 1918 ayında Bolşevik lider Lenin tarafından Kafkaslarda Bolşevik iktidarın etkin hâle getirilmesiyle görevlendirilmiştir. 30 Mart – 3 Nisan 1918 döneminde yaşanan ve Mart Olayları olarak bilinen hâdiselerde Bakü şehri ve civarında Bakü Sovyeti ve Ermeni Devrimci Federasyonu (Taşnaksutyun) [3] kuvvetlerinin Müsâvât Partisi [4] ve Kafkas Süvari Tümeni arasında meydana gelen çatışmalar sırasında Azerî sivillere yönelik katliam yaşanmış olup, Azerbaycan Türkü ve diğer Müslümanlardan 3.000-12.000 arasında insan öldürülmüştür. 1918 Mart Olayları sonucunda Bakü’de iktidar tamamen Bolşeviklerin eline geçtikten sonra, Bakü’deki mevcut yönetimin 13 Nisan’dan sona erdiği 31 Temmuz’a kadar “Bakü Komünü” olarak tanınmıştır. Bu yönetim 31 Temmuz 1918 tarihinde sona ermiştir.

SAYISIZ VE TARİFİSİZ ACI VE SIKINTILAR...

Gerek Mart 1918 olayları esnasında Bakü’nün Türk ve Ermeni sakinleri arasında çıkan çatışmalarda, gerekse de Bakü Komünü olarak adlandırılan dönemde Azerbaycan Türkleri sayısız ve tarifsiz sıkı ve acılarla karşı karşıya kalmıştır.

Not: Devam edecek

SON NOTLAR

[1] Menşevik: Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi (RSDİP)nin 1903 Kongresinde partinin üyelik tanımı üzerinde yaşanan ihtilaf sonucu meydana gelen ayrışma kapsamında parti bünyesindeki iki farklı hizipten Julius Martov’un liderlik ettiği grup (“azınlıkta kalanlar” anlamında kullanılan) Menşevikler, Lenin’in liderlik ettiği grup da (“çoğunlukta kalanlar” anlamında kullanılan) Bolşevikler olmuştur. RSDİP’in bu iki hizbi de Marksist idi. Ekim Devrimi ile birlikte Bolşevikler, Mart 1917 ayından beri geçici hükûmet olan Menşevikleri devirerek Rusya’nın merkezî yönetimini ele geçirmişlerdir.

[2] Ekim Devrimi: Geçmişte Rusya İmparatorluğu başta olmak üzere Ortodoks ülkelerde yaygın olarak kullanılan Jülyen Takvimi ile Gregoryen Takvimi arasında Julyen Takvimi aleyhine sadece gün bazında on üç günlük bir fark mevcuttu. Bu farklılık başkent Petrograd’da Bolşeviklerin iktidarı ele geçirdiği tarih konusunda da kendini somut olarak hissettirir. Gregoryen Takvimine göre 7 Ekim 1917 tarihinde gerçekleşen Bolşevik Devrimi, bu devrimin gerçekleştiği esnada Rusya’da yürürlükte olan Jülyen Takvimine göre 25 Ekim 1917 tarihinde gerçekleştiğinden bahse konu devrim “Ekim Devrimi” olarak bilinir.

[3] Taşnaksutyun, Taşnak Partisi ya da Ermeni Devrimci Federasyonu bir radikal milliyetçi Ermeni siyasî örgütüdür. Ermenistan’ın bağımsızlığını sağlamak amacıyla 1890 yılında kurulmuştur. Hâlen gerek Ermenistan Cumhuriyeti'nde gerek diasporadaki Ermeniler arasında aktif bir siyasî partidir. Ermenice adıyla Daşnaksutyun olan örgütün adı dilimize Taşnaksutyun olarak geçmiş olup kısaca Taşnak adıyla da bilinir. Ermenicede “Federasyon” anlamına gelir. Çünkü örgüt özellikle Rusya’daki Ermeni örgütleri başta olmak üzere birçok örgütün birleşmesinden oluştuğundan bu adın verilmesi uygun görülmüştür.

[4] Müsâvât Partisi: Azerbaycan'ın en eski siyasî partisidir. Müsâvât Partisi, 1911 yılında kurulmuş olup, günümüzde de Azerbaycan'ın ana muhalefet partilerinden biridir.