Giriş…

Bir önceki makalemizde Sadrazam Damat Ferit Paşa’nın Anadolu’da yükselmeye başlayan millî hareketi boğmaya yönelik uygulamalar içinde olması, Temsil Heyetinin ve Anadolu’daki millî teşkilatın Padişah ile yapmak istediği telgraf haberleşmesine engel olmasın nedeniyle 12 Eylül 1919 tarihinde Anadolu ile Hükûmet arasındaki irtibatın kesilmesinden bahsedilmişti. Bu makalenin devamı niteliğindeki bugünkü makalemin konusu ise Sivas Kongresi sonrasında Mustafa Kemâl başkanlığındaki Temsil Heyetinin dirâyetli duruşu sayesinde Damat Ferit Paşa’nın istifasına ilişkindir.

Genel Durum…

Samsun ve havalisinde âsâyişi sağlamak üzere 9. Ordu Müfettişi olarak Anadolu’ya gönderilen Mustafa Kemâl Paşa, Samsun’a çıkmış (19.05.1919), ülkenin yer yer işgâl edilmesine karşı alınacak tedbirler ile protesto mitingleri yapılmasına dair Havza Genelgesini (28.05.1919) yayımlamış, öncülüğünde Millî Mücâdele’nin programı niteliğindeki Amasya Genelgesi yayımlanmış (22.06.1919), bu bağlamda Sivas’ta bir millî kongrenin toplanması da kararlaştırılmış, bu Kongre öncesinde Doğu Anadolu’daki bazı vilâyetleri de içine alan sınırları genişletilmiş bir Ermenistan Cumhuriyeti tehlikesine karşı yapılan bölgesel nitelikli Erzurum Kongresi’nde (10-23.07.1919), Amasya Genelgesi doğrultusunda kararlar alınmış, kongreye başkanlık eden ordudan müstafi Mustafa Kemâl de oluşturulan Temsil Heyetine başkan olarak seçilmiştir.

Bu kongrenin ardından yapılan Sivas Kongresi’nde (04-11.09.1919) alınan kararları takip edecek ulusal bir icrâ organı olan ve başkanlığını da Mustafa Kemâl’in yaptığı yeni bir Temsil Heyeti seçilmiş, ülkenin toprak bütünlüğünün sağlanması için tüm millî direniş unsurları Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adı altında toplanmış, Erzurum Kongresi’nin kararları genelleştirilmiş, manda ve himâye reddedilmiş, işgâlci güçlere karşı da silahlı mücâdele kararı alınmıştı.

Harekete Geçmek İçin Uygun Ortam…

Hükûmet tarafından 28 Ağustos’ta 20. Kolordu Komutanlığı görevinden alınmasına rağmen görevini bırakmayan Ali Fuat (Cebesoy) Paşa'nın bu kararlı duruşunu Sivas Kongresi’nin (04-11.09.1919) onaylaması ve Kongre tarafından da kendisinin aslî görevi uhdesinde kalmak üzere Batı Anadolu Kuvay-ı Milliye Genel Komutanlığına ataması (10.09.1919), millî hareketi İttihatçılık ve Bolşeviklikle itham eden; Almanlardan, Bolşeviklerden ve Enver Paşa'dan para almakla lekelemeyi sürdüren; Sivas Kongresini basarak dağıtmayı amaçlayan fakat Mustafa Kemâl’in dirâyetli karşı önlemleri sayesinde başarısızlıkla sonuçlanan (10.09.1919) menfur Ali Galip Olayı, Temsil Heyeti tarafından Sadrazam Damat Ferit Paşa’ya karşı harekete geçmek için de uygun ortamı hazırlamıştı.

İrtibatın Kesilmesi…

Kongre Genel Kurulu adına 11 Eylül’de Damat Ferit Paşa'ya çekilen telgrafın Hükûmetçe dikkate alınmaması. Mustafa Kemâl’in, Kongre’nin bitiminin ertesi günü (12.09.1919) Hükûmete “Saat 16.00’ya kadar, millet ile Padişah arasına çekilen duvarın (haberleşmenin engellenmesinin) kaldırılmaması hâlinde Anadolu’nun, Hükûmet ile irtibatını keseceğini " bildirmesine rağmen bu telgrafın da dikkate alınmaması üzerine aynı gün Temsil Heyeti, millî teşkilat, birçok idareci ve komutan tarafından Padişah'a telgraflar çekilerek meşrû bir hükûmet kuruluncaya dek Hükümetle irtibatın kesildiği bildirilir.

14 Eylül’deki Telgraf…

Mustafa Kemâl 14 Eylül’de Kongre Genel Kurulu adına Padişah'a bir telgraf göndererek Hükümeti şikâyet eder ve milletin iradesini yansıtacak bir hükûmet kurulmasını ister. Mustafa Kemâl bu telgrafında, istenildiği gibi bir kabine kurulmazsa milletin yapacağı girişimleri önlemeye imkân olmadığını da hatırlatır.

Bu telgrafa karşın Padişah’ın 20 Ekim’de yayımladığı (Anadolu’daki gelişmelerden haberdar olduğu ve Anadolu’nun kendisine gönderdiği telgrafların engellenmediği anlamına gelecek ifadeleri de içeren) bir bildiriyle Hükûmeti savunur. Temsil Heyeti ise bu bildirinin sahte olduğu gerekçesiyle Anadolu'ya sokulmasını yasaklar.

Temsil Heyeti, Padişah’ın bu bildirisine cevâben 22 Eylül’de Padişah'a çektiği telgrafta, Damat Ferit Hükûmetinin gerçekleri Padişah'tan gizlediği ileri sürülerek bu kabinenin milleti yabancı isteklerine fedâ ettiği, görevinde kalmasının büyük felaketler doğuracağı belirtilir; ülkeyi korumak için Damat Ferit Kabinesi'nin hemen düşürülerek yerine milletin güvenini kazanmış bir hükûmetin kurulması istenir.

Temsil Heyeti 17 Eylül’de, Padişah'a sunulması istenilen bilgilerin Âyan Meclisi (Senato) üyesi Müşir Fuat Paşa aracılığıyla ulaştırılmasını kararlaştırır. Bu kapsamda Mustafa Kemal, Fuat Paşa'ya bir mektup yazarak Padişah'la telgraf görüşmelerine Hükümetin engel olduğunu bildirerek ekli olarak gönderilen belgelerin Padişah'a ulaştırılmasını rica eder; Damat Ferit Paşa’nın, vatan ve milletle birlikte Saltanatı da felâkete sürüklediğini bildirir.

Hükûmetin 25 Eylül’de Abdülkerim Paşa’dan Temsil Heyeti ile Hükûmet arasında arabuluculuk yapmasını istemesi üzerine Paşa’nın, Ali Fuat Paşa aracılığıyla Sivas'a iletilen görüşme isteği kabul edilir. 27/28 Eylül gecesi devam eden telgraf iletişiminde, Abdülkerim Paşa, Mustafa Kemâl'i yumuşatmaya çalışır. Mustafa Kemâl ise Hükûmet'in istifasını ve milletin güvenine lâyık bir hükûmetin kurulmasını ister. Abdülkerim Paşa, görüşmenin tutanağını ertesi gün Padişah'a sunar.

Temsil Heyetinin 28 Eylül’de kabul edilen kararlarına istinâden Mustafa Kemâl, Hükûmet çekilmezse Doğu Ereğli, Bolu, Adapazarı, İzmit dolaylarındaki Kuvây-ı Milliye güçlerinin İstanbul üzerine yürümeye hazır olduğunu, iç ve dış siyasî durumun lehlerine geliştiğini, herkesin âsâyiş meselesiyle ilgilenmesi gerektiğini bir genelgeyle duyurur. Kolordulara ve illere çekilen başka bir telgrafta da Konya'daki İngiliz ve Fransız temsilcilerinin Refet (Bele) Bey'e "Millî harekete karşı tarafsız kalacağız" dedikleri aktarılır.

Padişah’a İletilen Mektup ve Belgeler

Temsil Heyeti tarafından, İstanbul’a gitmek üzere 19 Eylül’de Sivas’tan ayrılacak olan Chicago Daily News Gazetesinin muhabiri Louis Edgar Browne’a verilen Temsil Heyetinin 17 Eylül 1919 tarihli mektubu ve ekindeki belgeler, Mr. Browne tarafından Müşir Fuat Paşa’ya teslim edilir, ardından da Paşa tarafından Padişah’a sunulur.

İstifa ve Yeni Hükûmet…

Damat Ferit Paşa, 1 Ekim’de Hükûmetin istifasını Padişah’a sunar. Bunun ardından 2 Ekim’de de Millî Mücâdele’ye destek veren Ali Rıza (Sedes) Paşa tarafından yeni hükûmet kurulur.

Sonuç…

Temsil Heyetinin kararlı tutumu sonucu Damat Ferit Paşa’nın istifa etmesi ve yerine de Ali Rıza Paşa Hükûmetinin kurulmuş olması Millî Mücâdele yanlılarının İstanbul’a karşı politik bir zaferi olmuştur.

Mustafa Kemâl Paşa’nın başarılı liderliğinde zaferle taçlanan ve oldukça karmaşık süreçler içeren Millî Mücâdeleyi sonraki makalelerimizde de anlatmayı sürdüreceğiz.

© 2025. Bu makalenin/yazının içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.

KAYNAKLAR

Haluk Selvi, “Si̇vas Kongresi̇ ve Damad Feri̇d Hükümeti̇’ni̇n İsti̇fası”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Kasım 2002, Cilt 18, Sayı 54; Mehmet Emin Elmacı, “Sivas Kongresi’nden Damat Ferit Paşa’nın İstifasına Kadar İstanbul Basınında Mustafa Kemal Paşa ve Milli Mücadele (Eylül 1919)” DergiPark Akademik, Yıl 2025, Cilt: 12, Sayı: 1; Mehmet Emin Elmacı, “Sivas Kongresi’nin Bir Sonucu Olarak Damat Ferit Paşa’nın İstifasında Bir Aracı: Deli Müşir Fuat Paşa”, Uluslararası Dil, Edebiyat, Kültür, Tarih, Sanat ve Eğitim Araştırmaları Dergisi, Sayı 17, Ağustos 2024; Mustafa Kemâl Atatürk Nutuk, Biz Bize Basın Yayın Eğitim Hiz. San.Tic.Ltd.Şti., Ankara 2007; Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, Cilt II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Baskı, Ankara 1986; Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, C. II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994.