Giriş…

Bugünkü makalemin konusu Sivas Kongresi sonrasında ABD Generali James Harbord’un Sivas ziyareti, bunun önemi ve sonuçlarına ilişkin olacak.

Ziyaret Öncesindeki Gelişmeler…

Millî Mücâdele’nin programı, yol haritası ve strateji belgesi olan Amasya Genelgesi’nde (22.06.1919) yer alan hususlardan biri de Sivas’ta ulusal nitelikli bir kongrenin toplanmasıydı.

Mondros Mütârekesi (30.08.1918) sonrasında yaşanan gelişmeler çerçevesinde Doğu Anadolu’nun bazı vilâyetlerini de içine alan Amerikan mandasında genişletilmiş bir Ermenistan devletinin kurulması söz konusuydu. Her ne kadar I. Dünya Savaşı’nın mağlubu olan devletlerle imzalanacak barış antlaşmasının şartlarını hazırlamak üzere Savaşın galipleri tarafından açılan (18.01.1919) Paris Barış Konferansında sınırları genişletilmesi arzu edilen Ermenistan Cumhuriyetine, Osmanlı Devleti egemenliğindeki topraklardan nerelerin verileceği henüz belirlenmemiş ise de bu tehlikeye karşı yapılan bölgesel nitelikli Erzurum Kongresi’nde, (10-23.07.1919), Amasya Genelgesi doğrultusunda kararlar alınmış, kongreye başkanlık eden (ordudan müstafî) Mustafa Kemal Paşa da oluşturulan Temsil Heyetine başkan olarak seçilmişti.

Bu kongrenin ardından yapılan Sivas Kongresi’nde (04-11.09.1919) de kongre kararlarını takip edecek ulusal bir icrâ organı olan ve başkanlığını da Mustafa Kemal Paşa’nın yaptığı yeni bir Temsil Heyeti seçilmiştir. Kongrede ülkenin toprak bütünlüğünün sağlanması için millî egemenliğin şart olduğu belirtildiği gibi millî direnişin bir elden ve daha güçlü bir şekilde sürdürülebilmesi için ülke genelindeki Müdafaa-i Hukuk dernekleri ve direniş yapıları Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti altında toplanmış, Erzurum Kongresi’nde alınan kararlar genelleştirilmiş, manda ve himâye reddedilmiş, işgâlci güçlere karşı da silahlı mücâdele kararı da alınmıştı.

Harbord Heyeti…

Paris Barış Konferansı’nda İngiltere tarafından ABD’ye, Osmanlı ülkesi, İstanbul, Boğazlar ve Ermenistan üzerinde mandaterlik [1] önerilmiş (21.05.1919), bu öneri Fransa ve İtalya’nın tarafından da desteklenmişti. Gerek bu talepler konusunda gerekse de Ermenilerin Türkler tarafından katledildiğinde ilişkin Batı kamuoyunda yer alan ve politik karar vericilerinin algılarında öne çıkan kaygı verici bilgileri de mahâllinde incelemek maksadıyla Yakın Doğu’da incelemelerde bulunmak üzere maksadıyla ABD Senatosunun onayı ve ABD Başkanlığının da görevlendirmesiyle “Müttefikler” adına Avrupa’daki ABD kuvvetlerinin Kurmay Başkanı General James Harbord (1866-1947) başkanlığında görevlendirilen bir ABD heyeti Ağustos ayının üçüncü haftasında Paris'te Ermenilerin ileri gelenleriyle de görüştükten sonra İstanbul'a hareket eder (21.08.1919).

Heyetin İstanbul’daki Görüşmeleri…

İstanbul'a gelen (02.09.1919) ve burada dört gün kalan ABD heyeti önce Padişah Vahdettin sonra da Sadrazam Damat Ferit Paşa ile görüşür. Harbord, İstanbul'daki temasları sırasında Türkler ve Türkiye hakkında incelemelerde bulunur, Amerika'nın İstanbul Yüksek Komiseri Amiral Bristol ile de görüşür.

İkiye Ayrılan Heyet…

İstanbul'daki görüşmelerini tamamlayan heyetin bir kısmı sağlık, maliye, ticaret gibi konuları araştırmak üzere bir süre İstanbul'da kaldıktan sonra geldikleri ABD donanmasına ait gemiyle Karadeniz yoluyla Tiflis'e geçerken Harbord başkanlığındaki diğer grup da 7 Eylül’de İstanbul'dan trenle ayrılarak Adana'ya geçer; Adana, Mersin ve Tarsus civarında iki gün bulunduktan sonra trenle Halep üzerinden Mardin'e, oradan da Malatya üzerinden Sivas'a gider.

Heyete Yakın İlgi…

Osmanlı idarecileri, başta Harbiye Nezâreti olmak üzere ve Anadolu'da Millî Mücâdele'yi yürüten Türk aydın ve idarecileri Harbord Heyetinin gezisiyle yakından ilgilenmişlerdir.

Sivas’ta Gerçekleşen Görüşme…

Harbord’un, Sivas'a gelerek Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemâl Paşa ve bazı üyelerle birlikte yaptığı görüşmeden (20.09.1919) taraflar memnun kalırken, Mustafa Kemal Paşa, Anadolu’da gittikçe güçlenen millî harekete – direnişe ilişkin Türk görüşünü kapsayan bir muhtıranın, [2] Harbord’un Güney Kafkasya ziyareti sonrası Batum üzerinden deniz yoluyla İstanbul’a dönüşü esnasında uğrayacağı Samsun’da kendisine ulaştırılacağını belirtir.

Rapor…

Güney Kafkasya’ya gitmek üzere Sivas’tan ayrıldıktan sonra güzergâhı üzerindeki Erzurum'a uğrayan Harbord orada 15. Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir Paşa tarafından törenle karşılanır (25.09.1919) ve gerçekleşen görüşmede Paşa tarafından kendisine Ermeni saldırı ve tecavüzler hakkında uzun bir rapor verilir.

Güney Kafkasya…

Erzurum’dan ayrılan Harbord, Ermenistan'a geçmiş (26.09), Ermenistan başta olmak üzere Güney Kafkasya’daki incelemesini tamamladıktan sonra Batum’dan gemiyle İstanbul'a hareket etmiş, dönüş yolunda Samsun’da verilen mola esnasında Sivas’taki görüşme esnasında kendisine teslim edileceği taahhüt edilen Anadolu’daki millî harekete ilişkin muhtıra kendisine teslim edilmiş, bu muhtırayı aynen hazırladığı rapora ek olarak koymuş, 11 Ekim’de İstanbul’a varmış, burada bazı görüşmeler yaptıktan sonra (“Harbord Raporu” olarak bilinen) 16 Ekim 1919 tarihli “Yakındoğu’da Durum” başlıklı raporunu tamamlamış, aynı gün heyeti ile birlikte İstanbul’dan 24 Ekim’de Paris'e ulaşmış, raporun "imzalı" nüshasını Paris Barış Konferansı'na sunmuş, oradan da ABD’ye dönerek raporun "imzasız" bir nüshasını ABD Dışişleri Bakanlığına sunmuştur.

Raporun ABD Dış Politikasına Yansıması…

ABD’nin, bölgede (Ermenistan, Anadolu, İstanbul ve Boğazları kapsayan coğrafyada) “mandater” olarak rol almasına karşı çıkan Harbord Raporu sonrasında Kongrede yapılan oylamada Başkan Wilson’un tüm gayretlerine rağmen ABD’nin bölgede mandaterlik rolü üstlenmesi oy çokluğuyla reddedilmiş, Amerika, Monroe Doktrini kapsamında kapalı siyasetine geri dönerek Avrupa siyasetinden uzak kalmayı tercih etmiş, bu nedenle 1920 yılındaki Londra, San Remo ve Sevr görüşmelerinde yer almamıştır.

Sonuç…

Çok yönlü okumalar yapıldığı takdirde, Mustafa Kemâl Paşa’nın başarılı askerî ve siyasî liderliğinde zaferle taçlanan Şanlı Millî Mücâdele’nin oldukça karmaşık süreçler içerdiği görülecektir. Bu çerçevedeki paylaşımlarımız, sonraki kimi makalelerimize de konu olacaktır.

© 2025. Bu makalenin / yazının içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.

SONNOTLAR

[1] Manda, Fransızca “yetki, görev” anlamına gelmekte olup, I. Dünya Savaşı'ndan sonra bazı az gelişmiş ülkeleri, kendi kendilerini yönetecek bir düzeye eriştirip, bağımsızlığa kavuşturuncaya kadar Milletler Cemiyeti adına yönetmek için bazı büyük devletlere verilen yetkidir.

[2] Muhtıra/Memorandum: Bir hükûmetin, muhatapla birlikte, tipik olarak bir bakanlık yetkilisi olan diplomatik bir görevli tarafından bırakılan belirli bir soruya ilişkin tutumunun yazılı bir ifadesidir. Bu belge, genellikle görüşmenin sonunda diplomat tarafından şahsen teslim edilir veya gerekirse kısa bir süre sonra bir kapak notu eklenerek teslim edilir.

KAYNAKLAR

Fahir Armaoğlu, “Harbord Misyonu Nasıl Ortaya Çıktı?”, https://belleten.gov.tr/tam-metin/2436/tur, Erişim Tarihi: 15.10.2025.

Fethi Tevetoğlu, “Mustafa Kemal Paşa – General Harbord Görüşmesi Tanık ve Tercümanı: Prof. Hulûsi Y. Hüseyin (Pektaş)”, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1171778, Erişim Tarihi: 14.10.2025.

Geoff R. Berridge and Alan James; A Dictionary of Diplomacy, Second Edition, Palgrave MacMillan, New York – ABD 2003.

İrfan Paksoy, “Kongre Sonrası-1 (İstifa ve Ziyaret)”, 11.12.2024, https://ankaraulusgazetesi.com.tr/yasam/ kongre-sonrasi-1-istifa-ve-ziyaret-1529h, Erişim Tarihi: 16.10.2025.

İrfan Paksoy, “Sevr’e Uzanan Yol-2 (Konferansa Katılan Tarafların İstekleri)”, 26.07.2024, https://www. eura24.com/ mobil/yazi/sevre-uzanan-yol-2-konferansa-katilan-taraflarin-istekleri-1778.html, Erişim Tarihi: 15.10.2025.

James G. Harbord, “Conditions in the Near East: Report of the American Military Mission to Armenia , https://fatsr.org/wp-content/uploads/2018/06/Harbord-report.pdf, Erişim Tarihi: 14.10.2025.

Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, C. II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994.