GİRİŞ...
Azerbaycan’da 28 Mayıs günü, 28 Mayıs 1918 tarihinde ilan edilen Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (AHC)’ne izâfeten Respublika (Cumhuriyet) Günü olarak kutlanmaktadır. İki bölümden ibaret olan bu yazı dizisinin daha önce yayımlanmış olan ilk bölümünde devam eden I. Dünya Savaşı’nın üçüncü yılında Rusya’da 13 Mart 1917 tarihinde meydana gelen ve Çarlık Monarşisini sona erdiren Menşevik Devrimi ve bundan yedi ay sonra da 7 Kasım’da meydana gelen Bolşevik Devriminin olduğu, bu devrimlerin kısa sürede Rus Kafkas Cephesinin çökmesine sebep olduğu ve Kafkasya coğrafyasında bir jeopolitik boşluğa neden olduğu, Güney Kafkasya’da üyeleri Gürcü, Ermeni ve Azerbaycanlılardan oluşan ve Moskova’daki Bolşevik idareyi de tanımayan bir hükûmetin kurulduğu, Bakü ve havalisindeki yönetimi elinde bulunduran Bakü Komünü Yönetimi tarafından Bakü ve havalisinde 30.03-02.04.1918 döneminde Müslüman Türklere yönelik büyük bir katliam yapıldığından bahsedilmişti. Bugün de yazı dizisinin ikinci ve son bölümü okuyucularla paylaşılmaktadır.

KURTARILAN VATAN TOPRAKLARI...

3 Mart 1918 tarihinde Rusya ile Merkezî Devletler arasında imzalanan Brest Litovsk Barış Antlaşması gereği 1877-1878 Osmanlı–Rus Harbi sonucu imzalanan Berlin Antlaşması gereği Ruslara bırakılan (Kars, Ardahan ve Batum vilayetlerine ithâfen söylenen ve üç vilayet anlamına gelen) Elviye-i Selâse’nin, her ne kadar ne şekilde olacağı belli olmamakla birlikte Osmanlı Devleti’ne verileceği kararlaştırılmış olmasına rağmen gerek bu konuda Rusya’nın ayak sürümesi, gerekse de işgâl altındaki yerleşim merkezlerinde Rusya himâyesindeki Ermeni milislerin Müslüman Türk ahaliye zulüm ve katliamda bulunması üzerine ve bu konuda yapılan resmî girişimlerin sonuçsuz kalması üzerine 3. Osmanlı Ordusu tarafından 12 Şubat 1918 tarihinde başlatılan ileri harekât sonucu 23 Mart’ta 1914 yılındaki savaş öncesi Osmanlı-Rus sınırına ulaşılmış, Nisan ayı sonunda tüm cephede, Elviye-i Selâse tamamen işgâlden kurtarılmış, 1877-1878 Savaşı’ndan önceki Türk-Rus sınırına ulaşılmış, Brest-Litovsk’ta diplomatik olarak elde edilen bir hak askerî harekâtla da fiilen elde edilmiş bu tarihten sonra da askerî harekât Batum Antlaşmaları (04.06.1918) imzalanana dek devam etmiştir.

GÜNEY KAFKASYA FEDERAL CUMHURİYETİ...

22 Nisan 1918 tarihinde Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinin katılımıyla kurulan Güney Kafkasya Federal Cumhuriyetinin başkenti olan Tiflis’te 26 Mayıs 1918 tarihinde çok önemli gelişmeler olur. Kafkas Cephesinde, Mayıs ayının sonuna dek devam eden 3. Ordu’nun ileri harekâtı sırasında gerek Trabzon Konferansı (14.03-14.04.1918) ve gerekse de Batum Konferansında (11.05-04.06.1918) istediği sonucu elde edemeyen Güney Kafkasya Federal Cumhuriyeti dağılma sürecine girmişti. Konfederasyonu oluşturan tarafların millî çıkarları birbirleriyle örtüşmediğinden bu konferanslarda sonuç alınabilmesi için Konfederasyonu oluşturan milletlerin birer bağımsız hükûmet hâline gelmeleri şarttı. Bu görüş Osmanlı Devleti tarafından ileri sürülmüş ve ancak ayrı ayrı hükûmetler olarak barış yapılabileceği, Batum Konferansı’nda Kafkas Delegeler Heyetine bildirilmişti.

FEDERAL CUMHURİYETİN DAĞILMASI...

İç ve dış politikaya ilişkin konularda önemli fikir ayrılıklarına sahip Güney Kafkasya Hükûmetindeki Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan temsilcilerinin uzlaşma zemininden uzaklaşmaları üzerine, Güney Kafkasya Yasama Meclisi 26 Mayıs 1918 tarihinde Tiflis’te yaptığı son toplantıda kendi kendini feshettiğini ve Güney Kafkasya Hükûmetinin de sona erdiğini bildirir.
BİR KEZ YÜKSELEN BAYRAK...
Aynı gün Gürcüler ile Ermeniler bağımsızlığını ilan etmiş, 28 Mayıs’ta da Azerbaycan Millî Şûrâsı (Meclisi) Gence'de kurucu lider Mehmet Emin Resûlzâde’nin önderliğinde “Bir kere yükselen bayrak bir daha inmez” nidâlarıyla bağımsızlığını ilan eder.

KAFKAS İSLAM ORDUSU...

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti tarafından yapılan yardım talebine istinâden Azerbaycan’a gönderilen Nuri (Killigil) Paşa komutasındaki Kafkas İslam Ordusu tarafından Bakü'nün Rus, Ermeni ve İngilizlerden kurtarılmasının (15.09.1918) ardından yeni AHC’nin Gence’deki millî hükûmeti de Bakü'ye taşınır. Böylece Azerbaycan Millî Hükûmeti öz başkentine kavuşmuş olur.

ŞEHİTLER HIYÂBANI...

Bakü’nün zaptında Kafkas İslam Ordusundan şehit olan Türk askerleri bugün Bakü’deki ebedî istirahatgâhları olan Şehitler Hıyâbanı’nda [1] bulunan Türk şehitliğinde Azerbaycanlı soydaşları ile yan yana yatmaktadır.
AHC’nin ilanının 107. yılı ve 28 May Respublika Günü kutlu, Mehmet Emin Resulzâde başta olmak üzere bu Cumhuriyetin ilanında canı, malı, kanı ve emeği olan cümle özgürlük sevdalıları ve savaşçılarını da rahmet ve saygıyla yâd ediyoruz.

SON NOTLAR

[1] Şehitler Hıyâbanı: Ağustos- Eylül 1918 yılında Bakü Muharebesinde şehit olmuş Azerbaycan Türk'ü ve Türkiye Türk'ü askerlerin defnedildiği Bakü’deki kabristan.
KAYNAKLAR
Arı, Kemâl; I. Dünya Savaş Kronolojisi, Gnkur.Bsmv., Ankara 1997.
Gürün, Kâmuran; Ermeni Dosyası, 4. Baskı, Bilgi Yayınevi, Ankara 1988.
Kurat, Akdes Nimet; Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1970.
Paksoy, İrfan; Cihan Harbi’nde Osmanlı Devleti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2018.
Paksoy, İrfan; “28 Mayıs 1918 Respublika Günü”, http://www.dibace.net/irfan-paksoy/28 mayis-respublika-gunu/, Erişim Tarihi: 20.05.2023
Paksoy, İrfan; Azerbaycan Aydınları, Alka Yayınevi, Trabzon 2021.
Yüceer, Nâsır; “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Azerbaycan ve Dağıstan’a Askerî ve Siyasî Yardımı”,(Ed. Hasan Celal Güzel, Kemâl Çiçek, Sâlim Koca), C. 13, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002.