Giriş…

Bugünkü makalemin konusu Damat Ferit Paşa Hükûmetinin millî hareketi boğmaya yönelik gayrı millî çabaları nedeniyle Sivas Kongresi sonrasında Temsil Heyetinin kararıyla Anadolu’nun İstanbul ile iritibatının kesilmesine ilişkindir.

Genel Durum…

Samsun ve havalisinde âsâyişi sağlamak üzere olağanüstü yetkilerle 9. Ordu Müfettişi olarak Anadolu’ya gönderilen Mustafa Kemâl Paşa, Samsun’a çıkmış (19.05.1919), ülkenin yer yer işgâl edilmesine karşı alınacak tedbirler ile protesto mitingleri yapılmasına dair Havza Genelgesini (28.05.1919) yayımlamış, öncülüğünde Millî Mücâdele’nin programına ilişkin bir millî strateji belgesi olan Amasya Genelgesi yayımlamış (22.06.1919), bu bağlamda Sivas’ta bir millî kongrenin toplanması da kararlaştırılmıştır.

I. Dünya Savaşı’nın mağlubu olan devletlerle imzalanacak barış antlaşmasının şartlarını hazırlamak üzere Savaşın galipleri tarafından açılan (18.01.1919) Paris Barış Konferansında ABD, İngiltere ve Fransa’nın da destek verdiği Doğu Anadolu’nun bazı vilâyetlerini de kapsayan Amerikan mandasında genişletilmiş bir Ermenistan devletinin kurulması tehlikesine karşı yapılan bölgesel nitelikli Erzurum Kongresi’nde (10-23.07.1919), Amasya Genelgesi doğrultusunda kararlar alınmış, kongreye başkanlık eden (08/09.08.1919 tarihinde askerlik mesleğinden istifa etmiş) Mustafa Kemâl de oluşturulan Temsil Heyetine başkan olarak seçilmişti.

Bu kongrenin ardından Amasya Genelgesi kararlarına uygun olarak yapılması planlanan Sivas Kongresi’nin hazırlıkları sürdürülmekteydi.

20. Kolordu’nun Değerli Desteği…

Başında Ali Fuat (Cebesoy) Paşa’nın bulunduğu ve karargâhı Ankara’da olan 20. Kolordu ve bağlıları, kolordu sorumluluk bölgesinde Müdâfaa-i Hukuk Cemiyetlerinin ve Kuvâ-yı Milliye’nin teşkilatlanma çalışmaları ile Sivas Kongresi için delege seçimine destek olmayı sürdürüyordu.

Hükûmetin Bardağı Taşırması…

Hükûmet tarafından 28 Ağustos’ta 20. Kolordu Komutanlığı görevinden alınan, İstanbul’a çağrılan, ancak görevini bırakmayan ve 3 Eylül’de de Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemâl’den de kendisine görevi kesinlikle bırakmaması konusunda telgraf gelen Ali Fuat (Cebesoy) Paşa'nın bu kararlı duruşunu Sivas Kongresi’nin onaylaması ve Sivas Kongresi tarafından da kendisinin aslî görevi (olan 20. Kolordu Komutanlığı) uhdesinde kalmak üzere Batı Anadolu Kuvay-ı Milliye Genel Komutanlığına ataması (10.09.1919), Anadolu hareketini mesnetsizce İttihatçılık ve Bolşeviklikle itham eden; Almanlardan, Bolşeviklerden ve Enver Paşa'dan para almakla lekelemeyi sürdüren; Sivas Kongresini basarak Kongreyi dağıtmayı ve Kongreye gelenleri tutuklamayı amaçlayan fakat Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemâl’in dirâyetli karşı önlemleri sayesinde başarısızlıkla sonuçlanan (10.09.1919) menfur Ali Galip Olayı, Temsil Heyeti tarafından Millî Mücadele’ye olan düşmanlığını arttırarak sürdüren Sadrazam Damat Ferit Paşa’ya karşı harekete geçmek için de uygun ortamı hazırlamıştı.

Yükselen Siyasî Tansiyon…

Kongre Genel Kurulu adına 11 Eylül’de Sadrazam Damat Ferit Paşa'ya çekilen telgrafta da milletin Padişah'tan başka kimseye güveni kalmadığı, durumu ve isteklerini ona bildirmek zorunda olduğu, Hükümet'in Padişah ile millet arasına girdiği ileri sürülür; Hükümetin bu yönde direnmesi bir saat daha sürerse milletin her türlü davranışında kendini özgür sayacağı, Hükümetle bağlantısını keseceği, bunun son ihtar olduğu bildirilir. Kolordu komutanlarına, İstanbul Telgraf Müdürlüğünün Padişahla haberleşmeye engel olduğu bildirilerek, bu durum karşısında İstanbul'la telgraf haberleşmesinin kesilmesi, bu talimata engel olacak telgraf memurlarının askerî mahkemeye verilerek en ağır cezaya çarptırılması emredilir; sonuç elde edilinceye kadar da telgrafhanelerden ayrılınmaması da ek bir genelge ile istenir.

Son Uyarı…

Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemâl, Kongre’nin bitimini takip eden gün (12.09.1919) telgrafla Hükûmete “Saat 16.00’ya kadar, Millet ile Padişah arasına çekilen duvarın (Temsil Heyetinin, Padişah ile haberleşmesine Hükûmet tarafından engel konulmasının) kaldırılmaması hâlinde Anadolu’nun, Hükûmet ile irtibatını keseceğini " bildirir.

Kesilen İrtibat…

Kongre Genel Kurulunun ve komutanların Padişah'a çektiği telgrafların Hükûmet tarafından engellenmesi sürdürülünce aynı gün saat 17.00’da Kongre Genel Kurulu imzasıyla, bütün komutan ve idarecilere İstanbul ile 'la bağlantının kesilmesi emredilir. Bu emir üzerine, birçok yerden Padişah'a telgraflar çekilerek meşrû bir hükûmet başa geçinceye kadar Hükümet ile ilişiğin kesildiği bildirilir.

Böylece Anadolu'nun İstanbul ile olan bağlantısı genel olarak kesilir. Damat Ferit Paşa’nın meşrû bir hükûmeti temsil etmediği de yabancı komiserlik ve elçiliklere de bildirilir. Mevcut durum ise Türkiye'de ikili bir iktidar doğması anlamına gelmekteydi.

Sonuç…

Yerli, İngiliz müzâhiri, gayrı millî ve Millî Mücâdele düşmanı Damat Ferit Paşa’nın Anadolu’da yükselmeye başlayan millî hareketi durdurmak için değişik gayrı millî çaba ve uygulamalar içinde olması Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemâl’in dirâyetli tutum ve icraatları ile boşa çıkarılacak ve kendisi de kısa bir süre sonra istifa etmek zorunda kalacaktır. Bu makalenin devamı ise bir sonraki makalemizin konusunu oluşturacaktır.

Mustafa Kemâl Paşa’nın başarılı askerî ve siyasî liderliğinde zaferle taçlanan ve oldukça karmaşık süreçler içeren Şanlı Millî Mücâdele’yi anlamaya ve konuya ilişkin bilgilerimizi tazelemeye yönelik paylaşımlarımız, sonraki kimi makalelerimize de konu olacaktır.

© 2025. Bu makalenin / yazının içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.

KAYNAKLAR

Celal Pekdoğan , “Ali Galip Hadisesi”, https://www.tuba.gov.tr/files/yayinlar/tarih-serisi/TUBA-978-625-8352-70-2_ch11.pdf, Erişim Tarihi: 17.10.2025; Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Bateş Yayınları, İstanbul 1980; Haluk Selvi, “Si̇vas Kongresi̇ ve Damad Feri̇d Hükümeti̇’ni̇n İsti̇fası”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Kasım 2002, Cilt 18, Sayı 54; Mehmet Emin Elmacı, “Sivas Kongresi’nden Damat Ferit Paşa’nın İstifasına Kadar İstanbul Basınında Mustafa Kemal Paşa ve Milli Mücadele (Eylül 1919)” DergiPark Akademik, Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4421050, Erişim Tarihi: 16.10.2025; Mustafa Kemâl Atatürk Nutuk, Biz Bize Basın Yayın Eğitim Hiz. San. Tic. Ltd. Şti., Ankara 2007; Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, Cilt II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Baskı, Ankara 1986; Şerafettin Can Erdem, “Damat Ferit Paşa (1853-1923)”, Atatürk Ansiklopedisi, https://ataturk ansiklopedisi.gov.tr/detay/632/Damat-Ferit-Paşa-(1853-1923), Erişim Tarihi: 16.10.2025; Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, C. II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994.