Giriş
Sivas Kongresi sonrasındaki önemli bir gelişme de İstanbul Hükûmetinin Bahriye Nâzırının (Denizcilik Bakanının), Temsil Heyeti ile Amasya’da görüşmüş olması, onunla bazı kararlarda uzlaşması ve dolaylı da olsa onu tanımış olmasıdır. Bugünkü makalemin konusu da Amasya Görüşmeleri hakkında olacaktır.

Heyetlerin Amasya’ya Gelişi…
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (AvRMHC) Temsil Heyeti olarak Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları Sivas’tan hareketle 18 Ekim’de Amasya’ya gelmiş, ertesi gün Bahriye Nâzırı Salih Hulusi (Kezrak) Paşa ve heyeti Amasya’da gösterilerle karşılanmış ve 20 Ekim’de de heyetler arası görüşmelere başlanmıştır.
Millî Mücâdele tarihinde “Amasya Mülâkatı” diye bilinen bu görüşmeler, 20-22 Ekim 1919 günlerinde, Amasya’da İstanbul Hükûmetini temsilen Bahriye Nâzırı Salih Hulusi Paşa ve AvRMHC Temsil Heyeti adına (eski 3. Ordu Müfettişi) Mustafa Kemal Paşa, (eski Bahriye Nâzırı) Rauf (Orbay) Bey ve (eski Beyrut Valisi) Bekir Sami (Kunduh) Bey arasında yapılmıştır.

Uzlaşılan En Önemli Konu …
Amasya’da iki tarafın müzâkere ettiği en önemli ve can alıcı konu, seçimlerin bir an önce yapılması, yeni Meclis’in toplanması ve Meclis’in İstanbul dışında toplanması esasının Salih Hulusi Paşa’ya kabul ettirilmesidir. Salih Hulusi Paşa İstanbul’a döndüğünde kabine arkadaşlarını ikna için çalışacak, ikna edemezse istifa edecektir.
Görüşmelere katılan Rauf Bey, yeni seçilecek mebusların, Bursa’da toplanmasına oybirliği ile karar verildiğini belirtmektedir.
Bahriye Nâzırı, İstanbul’a dönüşünde Meclis’in İstanbul dışında bir yerde toplanması konusunda başarı sağlayamamış; istifa sözünü de yerine getirmemiştir.

İmzalanan Protokoller…
Üç gün süren görüşmelerde taraflar arasında ikişer nüsha hazırlanan beş ayrı protokolden üçü (Temsil Heyeti’nde kalacak olanlar Salih Hulusî Paşa’da, Salih Hulusi Paşa’da kalacak olanlar da Mustafa Kemâl Paşa ve beraberindekiler tarafından) imza edilmiş, “gizli” addedilen iki protokol ise imzalanmamıştır. Bu protokollerden;
- 1. protokol, Salih Hulusi Paşa’nın İstanbul Hükûmeti adına teklif ettiği ve kabulünde sakınca bulunmayan birtakım maddelerdir.
- 2. protokol, uzun süren tartışmalı bir görüşmenin tutanak şeklinde özetidir. Bu görüşmede, her iki tarafın, hilafet ve saltanat konusundaki karşılıklı güvenceleri ile ilgili açıklamalarını içine alan bir girişten sonra, Sivas Kongresi’nin 11 Eylül 1919 günkü bildirisindeki maddelere geçilmiştir. Bu bildiride açıklanan AvRMHC’nin durumu, bundan sonraki çalışma biçimi ve alanı üzerinde görüşmeler yapılırken yeni Meclis’in İstanbul’da toplanmasının güvenlik açısından uygun olup - olmadığı konuşulmuştur.
-3. protokolde toplanması öngörülen meclis için seçilecek mebuslar arasında İttihat ve Terakki üyesi ve ordudaki görevi esnasında kötülüğü görülmüş kimseler olursa bunların mebus seçilmelerine meydan vermemek için Temsil Heyeti tarafından uyarma yollu bazı tavsiyelerde bulunulmasının isâbetli olacağı görüşülmüş, Temsil Heyeti’nin de bu konuda nasıl aracılık yapacağı belirlenmiştir.
-4. ve 5. protokol ise “gizli” olduğundan Salih Hulusi Paşa’nın talebi gereği taraflarca imzalanmamıştır. “Gizli” mahiyetteki 4. protokolün maddeleri şu şekildedir:
“1. (Mesnetsiz Ermeni katliamı ve benzeri isnatlar sonucu) Bazı komutanların ordudan atılması ve bir kısım subayların askerî mahkemeye verilmesi ile ilgili olarak çıkan padişah iradeleri ile diğer emirlerin düzeltilmesi.”
2. (Mesnetsiz Ermeni katliamı ve benzeri isnatlar sonucu) Malta’ya sürülmüş subayların ve sivil şahısların ilgili bulundukları kendi mahkemelerimizde kovuşturma yapılmak üzere, İstanbul’a getirtilmeleri çarelerinin araştırılması.”
3. (I. Dünya Savaşı döneminde) Zulüm yapmış Ermenilerin de (toplanacak Mebûsan Meclisi tarafından) mahkemeye verilmesi.
4. İzmir’in boşaltılması için İstanbul Hükümetince yeniden protesto yapılması ve gerekirse halka protesto mitingleri yaptırılması.
5. Jandarma Genel Komutanı, Merkez Komutanı, Polis Müdürü ve Dahiliye Nâzırlarının değiştirilmesi.
6. Aydın Kuva-yı Milliyesinin güçlendirilmesi.
7. Yabancı parasıyla fonlanan dernek ve gazetelerin faaliyetlerinin durdurulması.
8. İngiliz Muhipler (Sevenler) Cemiyeti (Derneği)’nin kapı kapı dolaşıp halka kağıt mühürlettirmelerine engel olmak.
9. Millî harekete katılmış görevlilerin görev yerlerinde kalmaları, millî amaçlara aykırılıklarından dolayı milletçe görevden uzaklaştırılanların tekrar göreve atanmalarından önce durumlarının özel olarak görüşülmesi.
10. Batı Trakya göçmenlerinin taşınma işinin sağlanması.”
-Yine “gizli” mahiyetteki 5. protokol ise 18 Ocak 1919 tarihinden beri I. Dünya Savaşı’nın mağlubu olan devletler ile imzalanacak barış antlaşmalarının şartlarının görüşüldüğü Paris Barış Konferansı’na Osmanlı Devleti’nin temsilen gidecek (eski dışişleri bakanı ve sadrazamlardan Tevfik Paşa başkanlığındaki) kişilerin isimlerini içermekteydi.
Not: Konuya ilişkin sonraki gelişmeler de zaman zaman okuyucularla paylaşılacaktır.

KAYNAKLAR
Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Bateş Yayınları, İstanbul 1980; Hikmet Özdemir, “Amasya Mülakatı”, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/amasya-mulakati/, Erişim Tarihi: 8.12.2024; Hikmet Özdemir, Amasya Belgelerini Yeniden Okumak, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2010; Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, Cilt II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Baskı, Ankara 1986; Mustafa Kemâl Atatürk Nutuk, Biz Bize Basın Yayın Eğitim Hiz. San. Tic.Ltd.Şti., Ankara 2007; Zekeriya Türkmen, “Ali Rıza Paşa Hükümeti Kuva-yı Milliye İlişkileri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Yıl: 2000, Cilt: 16, Sayı: 46, https://dergipark.org.tr/tr/pub/aamd/issue/ 54908/ 752494, Erişim Tarihi: 8.12.2024.